ERZURUM ÇİFTE MİNARELİ (HATUNİYE ) MEDRESE

Anadolu’nun Selçuklulardan kalma, dört eyvanlı tipte en büyük yapısı olan ve iki minaresinden ötürü Çifte Minareli olarak adlandırılan Erzurum’daki Hatuniye Medresesi’nin 1253 yılında tamamlandığı düşünülmektedir.Sur duvarlarına dayalı olan bu medrese, Anadolu medrese mimarisinin bütün unsurlarını içinde toplamaktadır. İç mimarisi, yüksek cephesi ile en ihtişamlı görünüme sahip yapılardan olmuştur. Yalnızca Anadolu’daki en büyük medrese (35×48 m.) olmakla kalmayan bu yapı aynı zamanda mimarisi, süslemeleri ve planı ile ahenkli bir üslup ile ortaya çıkmıştır.Eyvana bağlı bir kümbeti bulunan medrese, planı biraz uzayan, dört eyvanlı, iki katlı ve revaklı avlulu bir plana sahiptir.Zemin katta 19, ikinci katta ise 18 odası bulunmaktadır. Avlu 26×10 m. ölçülerine sahiptir. Girişin batısındaki kare mekânın vaktiyle mescit olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Zemin katın revakları kalın sütunların üzerine oturtulmuştur. Sütunların çoğu silindirik gövdeye sahipken, dördü sekizgen gövdeye sahiptir. Medrese içerisinde yer alan odalar beşik tonozlar ile örtülüdür.

 Erzurum Çifte Minareli Medrese, taş süslemeleri ile ayrı bir yere sahiptir. Tezyinatı yarım kalan bu yapı, taş oyma, kabartma tezyinatı ve çini süslemeleri ile bir şaheserdir. Kümbet, talebe odaları, revaklar ve portal gibi kısımlarda sade fakat oldukça çekici motiflere yer verilmiştir.Yapıda aksedilen plastik ögeler Anadolu Selçuklu Medrese mimarisinin bütün özelliklerini yansıtmaktadır. Yapı tamamen nebati süslemelerle portal kompozisyonu ve cephenin sol yanındaki cephesi ile Sivas’taki Gök Medrese’yi anımsatmaktadır. Büyük damarlı palmiyeler daha sağlam bir plastik anlayış ile işlenmiştir. Palmiyelerin sapları ejder başı ile nihayetlenmektedir ve üstüne çift başlı kartal arması yerleştirilmiştir.

Taç kapının iki yanında yükselen çok dilimli silindirik minareler, sırlı-sırsız tuğla, pabuç kısımları ise mozaik çiniler ile süslüdür. Her iki minare de şerefe hizasından yıkılmıştır. Şerefe altlarının mukarnaslı olduğu tahmin edilmektedir. Şerefenin alt kısmında, çinileri tamamen dökülmüş bir süsleme kuşağı yer almaktadır.Minareler, tuğla malzemenin kullanıldığı ana unsurlardır. Bu yapıda minare tuğladandır ve portal üzerinde yer almaktadır.

Doğudaki minare gövdesi üzerinde  sarmal yivler batıdakinde ise baklava şekilli süslemeler yer almaktadır. Bu süslemeler sırsız tuğlalar arasına yerleştirilmiş firuze renkli tuğlalar ile edilmiştir.

 Medrese cephesindeki simetri kaygısı yapının diğer mimari unsurlarında da görülmektedir. Cephenin batı kesimindeki mescit penceresi ile doğudaki çeşmenin yerleştirilmesinde simetrinin esas alındığı görülmektedir. Cephede taç kapı yoğun ve şaşalı bir görünüme sahipken, cephenin yan yüzeyleri son derece sade bırakılarak denge sağlanmıştır.

Yapıdaki süslemeler geometrik ve bitkisel motifler olarak ikiye ayrılmaktadır. Bitkisel bezemeleri taç kapı, avlu sütunlarını birbirine bağlayan kemerlerde  ve kümbetin iç yüzünde görmekteyiz. Geometrik motifler ise daha çok avludaki sütun gövdelerinde, eyvanların cephelerinde, talebe odalarının kapı silmelerinde karşımıza çıkmaktadır.

Süsleme unsurları yoğun olmakla birlikte dikkatle dağıtılmıştır. Medresede bitkisel süslemelerde karşımıza en çok palmiyeler ve rumi motifler kullanılmıştır. Selçuklu mimari süslemelerinde bunun gibi pek çok örnek karşımıza çıkmaktadır. Erzurum Çifte Minareli Medrese’de gördüğümüz hayvan figürleri de aynı şekilde Anadolu Selçuklu mimari yapılarında ve kullanıma yönelik eserlerde çok sık karşımıza çıkmaktadır. Medresede uygulanmış olan Rumiler, genellikle yivli bir kaytanla bağlanmıştır. Alt uçlarının uzantılarının ya başka bir rumiye ya da bir palmete uzandığı görülmektedir. 

Geometrik örneklerin tümü, Selçuklu taş süslemesinde görülen diğer örnekleri gibi sade veya yivli düz kaytanlarla oluşturulmuştur. Yıldızlar, düzenli ve düzensiz sekizgenler, zikzaklar, dalgalı eğriler medresede kullanılan geometrik motiflerdendir.

Medresede geometrik ve bitkisel motiflerin bir arada kullanıldığı süsleme şeritleri de görülmektedir. Geometrik dalın üstüne bitkisel bir dal konularak veya  iki cinsin aynı dal üzerinde sıralanması ile oluşturulmuş örnekler karşımıza çıkmaktadır.

KAYNAKÇA:

ALTUN, Ara, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, (Arkeoloji ve Sanat Yayınları) İstanbul 1988.

ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, (Remzi Kitabevi), İstanbul 1989.

AYDIN, Tevhide, ” Erzurum Çifte Minareli Medrese Taş Süsleme Örnekleri”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Karaman 2012, C. XXIII, s. 101-107.

ÖNEY, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, ( Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları), Ankara 1992.

YETKİN, Suut Kemal, İslam Sanatı,( Ankara Üniversitesi Basımevi), Ankara 1965.